Fibromiyalji: Eşlik Eden Sorunlar ve Tedavi Yaklaşımı

Fibromiyalji ya da Fibromiyalji Sendromu; kronik, tüm vücuda yayılım gösteren kas-iskelet ağrısı ve azalmış ağrı eşiği ile karakterize, yorgunluk-bitkinlik, bilişsel durumda bozukluk, depresyon, anksiyete ve uyku bozuklukları ile seyreden romatolojik bir rahatsızlığı tanımlar^1,2. Kadınlarda erkeklere oranla daha fazla rastlanan ve yaşla birlikte sıklığı artan bu hastalık, 20-55 yaş arasındaki kadınlarda yaygın kas-iskelet ağrısı yapan nedenler arasında birinci sırada yer alır^1,3,4. Fibromiyalji (FM) tanısını koyabilmek için hastalığın ana belirtileri olan yaygın kas-iskelet ağrısı, bitkinlik ve uyku bozukluğu durumlarının en az 3 aydır mevcut olması ve başka herhangi bir tıbbi nedene bağlanamaması gerekmektedir¹. Yaygın kas-iskelet ağrısından söz edebilmek için ise anatomik olarak tanımlanmış 18 hassasiyet noktasının en az 11’inde ağrı olmalıdır³ (Görsel 1).

FM gelişiminde kişinin hastalığa karşı genetik yatkınlığının yanı sıra fiziksel stres, travma ve hareketsiz yaşam gibi faktörlerin birlikte rol oynadığı düşünülmektedir. Hassasiyet noktalarında görülen hiperaljezi (aşırı ağrı hassasiyeti) ve allodini (normalde ağrılı olmayan uyaranlara verilen ağrılı yanıt), santral sensitizasyona (merkezi sinir sisteminin dış uyaranlara karşı aşırı duyarlılığına) bağlı olarak ağrı algısında bozulma ve ağrı eşiğinin düşmesine bağlanmaktadır². Bir yandan yaşanan kronik ve ağrılı durumun ısrarcı yapısı, bir yandan da daha ciddi sorunların öncüsü olabileceği endişesi, hastaları psikososyal açıdan etkilemekte ve depresyon, anksiyete ve uyku bozuklukları gibi sorunlara zemin hazırlamaktadır⁵.

Çeşitli çalışmalarda, FM’nin ağrılı seyrinin uyku bozuklukları açısından risk faktörü olmasının yanında düzensiz uykunun da zamanla FM’ye neden olabileceği ve var olan FM belirtilerini alevlendirerek bir kısır döngü etkisi yaratabileceği gösterilmiştir⁶. Yeni tanı almış 100 FM hastası ile yapılan bir çalışma bu önermeyi doğrular niteliktedir. Çalışmaya göre, günün akşam vakitlerinde daha aktif olup daha geç uyuma ve uyanma saatleri olan hastaların belirtileri daha ağır ve yaşam kaliteleri daha düşük olma eğilimindedir. Ayrıca bu hasta grubunun, sabah vakitlerinde daha aktif olan hastalara kıyasla gün içerisinde uykululuk hali ve gece uykudan sık sık uyanma gibi olumsuz deneyimlerden daha fazla etkilendiği izlenmiştir². Uyku bozuklukları ile FM arasında görülen bu çift taraflı ilişki, depresif bozukluklar için de geçerlidir⁷. Yani depresyon da hem FM için bir risk faktörü hem de FM’ye bağlı ağrı ve uyku bozukluklarının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Tıbbın her alanında olduğu gibi FM tedavisi için de “Hastalık yoktur, hasta vardır.” yaklaşımı altın kuraldır. Bu nedenle tedavi verilirken her hastanın kendine has özellikleri ve hastaya özgü kar-zarar dengesi göz önünde bulundurulmalıdır⁸.

FM tedavisinin ilk basamağı hasta ve hasta yakınlarının eğitimidir⁸. Hastanın eşi veya çocukları ile ilgili problemlerinin hastalığı tetikleyici rol oynadığı bilindiği için özellikle aile üyelerine bu hastalığın gerçek bir hastalık olduğu ve hastaya her türlü manevi destekte bulunmaları gerektiği bilinci aşılanmalıdır^4,8. Bununla birlikte hastaların ağrılı hali kronik bir süreç olduğu için ağrının beraberinde getireceği stres ile anksiyete ve depresyon gibi duygudurum bozuklukları için hastalar psikiyatrik destek almaya teşvik edilmelidir⁸. Bunlara ek olarak uyku bozukluklarının FM belirtileri üzerindeki olumsuz etkilerini minimalize etmek adına hastalar uyku hijyeni konusunda eğitilmelidir⁸. COVID-19 pandemisi döneminde Türkiye Psikiyatri Derneği Uyku ve Bozuklukları Çalışma Birimi tarafından hazırlanan Koronavirüs Salgınında Uyku Hijyenine Yönelik Öneriler adlı yazı bu konuda yararlı bir kaynak teşkil etmektedir⁹.

Bahsedilen sorunların dışında hareketsiz yaşam biçiminin FM için önemli bir risk faktörü olduğu unutulmamalı ve hastalara fiziksel aktivitenin önemi anlatılmalıdır⁸. Hastalar yürüme, koşma, yüzme gibi aerobik egzersizler; germe egzersizleri ve kas gücünü arttırmaya yönelik direnç egzersizlerinden ve bunlarla eş zamanlı olarak uygulanan transkütanöz elektriksel sinir uyarımı (İng: transcutaneous electrical nerve stimulation ya da TENS) veya elektroakupunktur gibi elektriksel uyarı yoluyla ağrıyı kesmeye yönelik tedavilerden fayda görebilirler¹⁰.

Söz konusu uygulamalar yetersiz kaldığında ise etkisi en düşük olandan en yüksek olana doğru sırasıyla farmakolojik tedavi yöntemleri denenir⁸. Bunların en sık kullanılanları trisiklik antidepresanlar grubundan amitriptilin, serotonin-nöradrenalin geri alım inhibitörleri (SNRI) grubundan duloksetin veya milnasipran ve antikonvülzan (nöbet önleyici) olarak da kullanılan pregabalin veya gabapentin gibi ilaçlardır⁸.

Özetle fibromiyalji; yaygın ağrı yapan, uyku ve duygudurum bozukluklarının hastalığın hem sebebi hem de sonucu olarak sıklıkla eşlik ettiği tıbbi bir durumdur. Dolayısıyla hem hastalıktan korunmada hem de hastalığın etkin tedavisi ve yönetiminde öncelikle iyi bir hasta eğitimi, daha sonra ise uyku hijyeninin sağlanması ve depresif ruh halinin düzeltilmesi fazlasıyla önem arz etmektedir. Ayrıca hareketsiz yaşam biçiminin hastalık üzerindeki olumsuz etkilerinden korunmak için hastaların egzersize teşviki sağlanmalıdır. Elektriksel uyarı gibi hastaların fayda görebileceği diğer fizik tedavi yöntemleri de ilaç kullanımına başlanmadan önce denenmelidir. Son olarak, ilaçsız tedavilerin yetersiz kaldığı durumlarda ise belirtilerin hafifletilmesi amacıyla farmakolojik tedavilerden yararlanılmalıdır.

Kaynaklar:

1. Goldenberg DL. Clinical manifestations and diagnosis of fibromyalgia in adults. UpToDate. Published online 2015. https://www.uptodate.com/contents/clinical-manifestations-and-diagnosis-of-fibromyalgia-in-adults?search=fibromyalgia&source=search_result&selectedTitle=1~150&usage_type=default&display_rank=1
2. Türkoğlu G, Selvi Y. The relationship between chronotype, sleep disturbance, severity of fibromyalgia, and quality of life in patients with fibromyalgia. Chronobiol Int. Published online 2020. doi:10.1080/07420528.2019.1684314
3. Siracusa R, Di Paola R, Cuzzocrea S, Impellizzeri D. Fibromyalgia: Pathogenesis, mechanisms, diagnosis and treatment options update. Int J Mol Sci. Published online 2021. doi:10.3390/ijms22083891
4. Yoğan F. Kadınlar aile ortamında fibromiyaljiyi nasıl deneyimler? Published online 2017.
5. Goldenberg DL. Patient Education: Beyond the basics. UpToDate. Published online 2018:1-10. https://www.uptodate.com/contents/miscarriage-beyond-the-basics#H2
6. Goldenberg DL. Pathogenesis of fibromyalgia. UpToDate. Published online 2019. https://www.uptodate.com/contents/pathogenesis-of-fibromyalgia?search=fibromyalgia&source=search_result&selectedTitle=7~150&usage_type=default&display_rank=7
7. Yepez D, Grandes XA, Talanki Manjunatha R, Habib S, Sangaraju SL. Fibromyalgia and Depression: A Literature Review of Their Shared Aspects. Cureus. 2022;14(5). doi:10.7759/cureus.24909
8. Goldenberg DL. Initial treatment of fibromyalgia in adults. UpToDate. https://www.uptodate.com/contents/initial-treatment-of-fibromyalgia-in-adults?search=fibromyalgia&source=search_result&selectedTitle=3~150&usage_type=default&display_rank=3#
9. Orhan FÖ. Koronavirüs Salgınında Uyku Hijyenine Yönelik Öneriler.
10. DeSantana JM, Araújo FM. Physical therapy modalities for treating fibromyalgia. F1000Research. Published online 2019. doi:10.12688/f1000research.17176.1

Görsel Kaynaklar:

1. Görücü E. (2021), Fibromiyalji ve beslenme önerileri, alınma tarihi: 11/12/2022 https://www.habertekirdag.net/koseyazisi-fibromiyalji-ve-beslenme-onerileri
2. Dunleavy B. P. (2020), TENS reduces pain and fatigue of fibromyalgia when used during activity, alınma tarihi: 12/12/2022 https://www.everydayhealth.com/fibromyalgia/tens-reduces-pain-fatigue-fibromyalgia-during-activity/
3. Raypole C. (2019), Try this: electroacupuncture, alınma tarihi: 12/12/2022 https://www.healthline.com/health/electroacupuncture

Denetleyen: Meryem Melisa KAR