Şiddetli Akut Solunum Sendromu koronavirüs-2 (Sars-cov-2) olarak da bilinen Covid-19, yüksek bir bulaşıcılığa sahip olan ve bundan dolayı dünya çapında küresel halk sağlığı acil durumlarına ve ekonomik krizlere neden olan patojenik bir virüstür. Şu ana kadar dünya genelinde milyonlarca enfeksiyon ve binlerce ölüm kaydedilmiştir ve bu sayı hala daha artmaya devam ediyor [1]. 2003’e kadar hafif bir hastalığa sebebiyet veren sadece 2 tip insan koronavirüsü(HCoV-229E ve HCoV-OC43) biliniyordu [2-4]. Fakat, Sars-Cov ve Orta Doğu Solunum sendromu koronavirüsünün(Mers-cov) ortaya çıkması, koronavirüsün hayatı tehdit edebilecek enfeksiyonlara neden olabileceği anlaşıldı [5,6].
Öksürük, yüksek ateş, baş ağrısı, yorgunluk , solunum güçlüğü, tat ve koku kaybı gibi değişken semptompları olan Covid-19, genellikle enfekte olmuş kişinin soluduğu havaya maruz kalmakla bulaşır ve virüse maruz kaldıktan 1 ila 14 gün arasında belirtiler başlayabilir [7-9].
Koranavirüsü incelediğimizde; yapısında bulunan partiküllerin merkezinde sıkıca paketlenmiş uzun RNA polimerleriyle organize edilir ve kapsid proteinleri olarak bilinen tekrarlayan protein moleküllerinden oluşan koruyucu bir kapsid ile çevrilidir. Bu proteinlere ise nükleokapsid(N) denir.Ayrıca, çekirdek partikülü proteinlerin eklendiği yağlardan oluşan bir dış zar ile kaplıdır. Bu zarlar, virüsün en son toplandığı hücrelerden oluşur; fakat spike(S), zar(M) ve zarf(E) proteinleriyle birlikte belirli viral proteinleri de içerecek şekilde düzenlenir. Dış zarda Spike(S) proteinleri olarak bilinen proteinlerin bir kısmı dışarı doğru çıkar ve konak hücredeki reseptör proteinler tarafından tanınan bu proteinlerdir [10].

Peki Covid 19 aşıları nasıl geliştirildi ve hangi tip aşılar mevcut?
Bağışıklık sistemimiz beyaz kan hücrelerine ev sahipliği yapar ve bu hücreler kanımızdaki, organlarımızdaki, lenflerimizdeki yabancı maddelerin(virüs,bakteri, toksin vs) varlığını düzenli olarak kontrol eder. B hücreleri de bir tip beyaz kan hücresidir. B hücreleri patojene özgü antikorlar sağlar yani spesifik bir patojene özgüdür. Antikorlar ise yabancı antijene bağlanırlar ve onu inaktif ederler. B hücreleri antikor salgılayarak patojenin dış yüzeyini tanırlar ve virüsler için genellikle tanınan spike proteinleridir. Salgılanan antikorlar viral spike proteinlerine bağlanırsa, viral proteinlerin diğer hücrelere bulaşmasını engeller. Diğer bir beyaz hücre türü ise ‘öldürücü’ hücreler olarak bilinir ve virüs bulaşmış hücreyi tanıyarak onları öldürebilir [10].
Bu yüzden bu tür enfeksiyonlardan korunabilmek için en iyi yöntem bağışıklık sistemini aşı ile uyarmaktır. Mesela, çocuk felci aşısı inaktif hale getirilmiş viral parçacıklarından oluşur. Etkisiz hale getirilmiş viral parçacıklar bir enfeksiyon başlatmazlar fakat beyaz hücreler tarafından tanınırlar ve böylece haftalar boyunca virüsü tanıyan beyaz hücreler çoğalır(aşıdaki virüse bağlanabilen antikorlar salgılarlar) [12]. Bir aşı geliştirmek için doku kültüründe veya hayvanlarda büyük ölçüde virüsün yetiştirilmesi gerekir. Virüsler, genetik olarak zayıf kalmış suşlardan üretilir ve ısı, kimyasal veya radyasyon yoluyla inaktive edilir. Daha yeni kullanılan bir yöntem ise canlılara viral proteinleri kodlayan DNA veya RNA enjekte etmektir. Bunlar tek başına veya maddenin vücuda verilmesine yardımcı olan insan yapımı vektörlerle de uygulanabilir. Fakat, aşının bağışıklık sisteminde koruyucu bir etkisi olup olmadığını anlamak ve bu aşının geliştirilmesi için gönüllü olacak insanların işe alınmasını gerektirir [13,14].

Şu anda mevcut olan Covid-19 aşı türleri ise şunlar:
- Mesajcı RNA (mRNA) Aşısı: Bu aşı, genetik olarak dizayn edilmiş mRNA’yı kullanarak hücrelerimize Covid-19’un yüzeyinde bulunan S proteinlerinin nasıl yapılacağına ilişkin talimatlar verir. Aşılamadan sonra ise bağışıklık hücrelerimiz S proteinlerin parçalarını yapmaya ve bunları sergilemeye başlar, böylece antikorlar üretilmeye başlanır. Vücut hücrelerine talimat verildikten sonra mRNA hemen bozulur, yani DNA’nın bulunduğu çekirdeğe asla giremez. Pfizer-BioNTech ve Moderna aşıları mRNA’yı kullanıyorlar [15].
- Vektör Aşısı: Covid 19’dan alınan genetik madde, viral vektörün değiştirilmiş bir versiyonun içerisine yerleştirilerek hücrelerimize S proteinlerinin kopyalarını yapma emri veren Covid-19 virüsünden bir genetik materyal sunar. Hücre yüzeylerinde S proteinleri oluştuğunda, bağışıklık sistemimiz beyaz kan hücreleri ve antikorlar oluşturarak yanıt verir. Bu aşı, viral vektör virüsü veya Covid 19 virüsü tarafından enfekte olmamıza sebep olmaz ve ayrıca viral vektör DNA’mızın bir parçası haline gelmez. Janssen/Johnson & Johnson, AstraZeneca ve Oxford aşıları viral vektör kullanılarak geliştirilmiştir [16].
- Protein Altbirim Aşısı: Bu aşılar sadece bağışıklık sistemimizi en iyi şekilde uyaran kısımlarını içerir. Bu aşı, zararsız S proteinlerini içerir. Bağışlık sistemimiz S proteinlerini tanıdığı zaman beyaz kan hücreleri ve antikorları salgılmaya başlar. Novovax, bu tip bir Covid-19 aşısı üzerinde çalışıyor [17].
Peki bu aşıların uzun vadede yan etkileri neler?
İnsanların Covid-19 aşılarından korkmalarının en büyük sebebi aylar veya yıllar sonra bilinmeyen bir yan etkisinin olabileceğinden endişe duymalarıdır. Genellikle ciddi yan etkiler çok nadir görülür ve bu yan etkiler ilk iki ay içerisinde ortaya çıkar. Buna en iyi örnek ise Johnson &Johnson aşısıdır. Aşı yapılan az sayıda kişide ciddi bir kan pıhtılaşması görüldüğünde aşıya hemen ara verilmiştir. Kan pıhtılaşmasının görülmesi 2 haftayı bulmuştu ve yaklaşık 7,4 milyon Amerikalı bu aşıyı olmuştu. Sağlık yetkilileri ise vakalarla ilgili bilgileri yeniden gözden geçirdiğinde faydalarının risklerinden daha fazla olduğunu açıklayarak aşının yeniden kullanılmasını onaylamışlardır [18].
Dünya genelinde, aralık ayından bu yana yaklaşık 2,8 milyar doz aşı uygulanmıştır [19]. Şu ana kadar uygulanan aşılar göz önüne alındığında nadir olan, yaygın olmayan veya yaygın olan yan etkileri olmamıştır ya da şu ana kadar tespit edilmiş olurdu. Ayrıca, 2020’nin ortalarından beri test edilen Pfizer ve AstraZeneca çok iyi güvenlik sonuçları göstermiştir. Araştırmacılar onlarca yıldır mesajcı RNA aşıları üzerinde çalışıyorlar ve Covid-19, grip veya kanser için mRNA’yı yeni bir teknoloji olarak görüyorlar.Çünkü mRNA, DNA’mız ile aynı değildir ve genetik yapımızı değiştirmek için DNA ile birleşemez ve DNA’yla hiçbir şekilde etkileşime giremez [20] .
Yapılan çalışmalara baktığımızda, bu aşıların uzun vadede DNA’mızı değiştirici veya bilinmeyen yan etkileri olmayacağından emin olabiliriz. Ve dünyayı etkisi alan bu virüse karşı toplumsal bağışıklığımızın hızlı bir şekilde oluşabilmesi için aşı en büyük yardımcımız gibi gözüküyor. En yakın zamanda, eski normalimize geri dönmek dileğiyle…
Kaynaklar:
- Mittal A, Manjunath K, Ranjan RK, Kaushik S, Kumar S, Verma V. COVID-19 pandemic: Insights into structure, function, and hACE2 receptor recognition by SARS-CoV-2. PLoS Pathog. 2020;16(8). doi:10.1371/journal.ppat.1008762
- Hamre D, Procknow JJ. A New Virus Isolated from the Human Respiratory Tract. Proc Soc Exp Biol Med. 1966;121(1). doi:10.3181/00379727-121-30734
- Tyrrell DA, Bynoe ML. Cultivation of viruses from a high proportion of patients with colds. Lancet. 1966;1(7428). doi:10.1016/s0140-6736(66)92364-6
- Kahn JS, McIntosh K. History and Recent Advances in Coronavirus Discovery. Pediatr Infect Dis J. 2005;24(11). doi:10.1097/01.inf.0000188166.17324.60
- Common- V. SARS-Associated Coronavirus. Published online 2003:1948-1951.
- Zaki AM, van Boheemen S, Bestebroer TM, Osterhaus ADME, Fouchier RAM. Isolation of a Novel Coronavirus from a Man with Pneumonia in Saudi Arabia. N Engl J Med. 2012;367(19). doi:10.1056/nejmoa1211721
- Islam MA, Kundu S, Alam SS, Hossan T, Kamal MA, Hassan R. Prevalence and characteristics of fever in adult and paediatric patients with coronavirus disease 2019 (COVID-19): A systematic review and meta-analysis of 17515 patients. PLoS One. 2021;16(4 April). doi:10.1371/journal.pone.0249788
- Saniasiaya J, Islam MA, Abdullah B. Prevalence of Olfactory Dysfunction in Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Meta-analysis of 27,492 Patients. Laryngoscope. 2021;131(4). doi:10.1002/lary.29286
- Agyeman AA, Chin KL, Landersdorfer CB, Liew D, Ofori-Asenso R. Smell and Taste Dysfunction in Patients With COVID-19: A Systematic Review and Meta-analysis. Mayo Clin Proc. 2020;95(8). doi:10.1016/j.mayocp.2020.05.030
- NIH. Novel coronavirus structure reveals targets for vaccines and treatments. NihGov. 2020;2019.
- Jonathan King,Melissa Kosinski ES. Coronavirus Structure, Vaccine and Therapy Development. Biophys Soc. Published online 2020.
- Marian AJ. Current state of vaccine development and targeted therapies for COVID-19: impact of basic science discoveries. Cardiovasc Pathol. 2021;50. doi:10.1016/j.carpath.2020.107278
- CDC. Vaccine Testing and Approval Process. Vaccines and Immunizations.
- Amanat F, Krammer F. SARS-CoV-2 Vaccines: Status Report. Immunity. 2020;52(4). doi:10.1016/j.immuni.2020.03.007
- Understanding mRNA COVID-19 Vaccines. Centers for Disease Control and Prevention. Accessed January 6, 2021. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/mrna.html
- The different types of COVID-19 vaccines. Centers for Disease Control and Prevention. Accessed February 2, 2021. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/viralvector.html
- Centers for Disease Control and Prevention. Understanding how COVID-19 vaccines work. Accessed February 2, 2021. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/how-they-work.html
- How Do We Know the COVID-19 Vaccine Won’t Have Long-Term Side Effects? Health Care. Accessed June 25, 2021. https://www.muhealth.org/our-stories/how-do-we-know-covid-19-vaccine-wont-have-long-term-side-effects
- More Than 2.8 Billion Shots Given: Covid-19 Tracker. Bloomberg. Accessed June 25, 2021. https://www.bloomberg.com/graphics/covid-vaccine-tracker-global-distribution/
- How do we know the COVID vaccine won’t have long-term side-effects? The Conversation. Accessed June 25, 2021. https://theconversation.com/how-do-we-know-the-covid-vaccine-wont-have-long-term-side-effects-155714
Görsel Kaynaklar: Jonathan King,Melissa Kosinski ES. Coronavirus Structure, Vaccine and Therapy Development. Biophys Soc. Published online 2020.
Denetleyen: Oğuzhan UĞUZ