Uçağın düşmesi düşük bir olasılıktır ama insanlar, etkisinden dolayı bu olasılığı abartıp gerçek riski göz ardı ederler. Aslında, uçak kazası verileri araba kazası verilerinden daha iç açıcı bir durumdadır ve bu noktada, istatistik ve risk kavramlarını tanımlamamız gerekir.
Risk Nedir?
Risk algısı Jonah tarafından, bir olayın meydana gelme olasılığının algılanması olarak tanımlanmıştır [1]. Bu yüzden, risk görecelidir. Ülkeden ülkeye neyin riskli olduğu değişebilir. Türkiye’de depremler bir risktir ancak sismik hareketin daha az olduğu İskandinav ülkeleri için risk çok azdır. Kültür, coğrafya, demografik yapı gibi faktörler risk algısının göreceli olmasına sebep olabilir [2].
Risk kavramı, tehlikeli bir kavram olarak algılanmaktadır ve bu kavram; ileride ortaya çıkması beklenilen, kesin olmayan olayları belirtir. Bundan dolayı risk, yaşanmasını istemediğimiz bir olayın meydana gelebilme ihtimalinin belirsizliği olarak açıklanır [3].
İnsan beyni, insanı korumak için çalışır. Riskli olan durumlardan ister istemez korkarız ve risk, korkuyu doğuran bir etmen olarak karşımıza çıkar. Bu da duygularımızı ve davranışlarımızı şekillendirir. Ancak, bazen o korkuyu hissetsek bile o riski alırız. Kilo alacağımızı bilmemize rağmen daha fazla yiyebiliriz, arabada uykusuz olsak da yola devam ederiz ya da sabah erken kalkacak olmamıza rağmen sevdiğimiz filmi izleyip geç yatarız. Uçak daha güvenli olmasına rağmen arabada daha rahat hissederiz.
Bu tür riskler herkes tarafından aynı derecede mi algılanır? Gerçek risk nedir, onu nasıl algılarız?
Burada işin içine insan psikolojisi ve istatistik devreye giriyor.
İnsanlar riski aynı derecede algılamaz. Bazı insanlar çok büyük riskler alabilirken, bazı insanlar çok daha düşük risklerden bile kaçınabilirler. Bu nedenle, insanın riski nasıl algıladığı önemli bir noktadır. Gerçek risk ve insanın algıladığı risk farklı kavramlar olarak karşımıza çıkar ve buna, risk algısı denir.
Yukarıdaki faktörler, riski algılamada insanı etkileyen unsurlardır. İnsanlar riski bu faktörler yüzünden farklı algılar. Araba kazası geçirmiş birinin arabada yolcu olmasıyla daha önce hiç araba kazası yapmamış hatta araba bile sürmemiş bir kişinin algıladığı risk aynı olmaz.
Risk, bir olayın meydana gelme olasılığıdır. Buna göre gerçek riski, istatistik yardımı ile açıklayabiliriz. Bunun için önce riski hesaplamamız gerekir.
Risk hesaplamasında matematiksel işlemler kullanırız ve yapılan hesaplamalarda işimize yarayan birçok metot bulunur.
Kontrol Listeleri Metodu (Check list): Tehlikenin belirlenmesinin ilk adımıdır. İşlemler evet-hayır, yeterli-yetersiz gibi sorularla tespit edilir.
Eğer Olursa Analizi Metodu (What If?): Herhangi bir durumun yaşanma olasılığı düşünülür ve ona göre önlem alınır.
Olası Hata Türleri ve Etkileri Analizi Metodu (FMEA): Risklerin bulunan skorlarına göre en yüksekten en düşüğe doğru sıralanması sağlanır [5].
|
Metot Adı |
Kısaca Ne Yapıyorsun? |
Mini Örnek |
Alınan Önlem |
|
Checklist |
Tek tek kontrol listesiyle bakıyorsun. |
Kask takılmış mı? Ayakkabı doğru mu? |
Eksik varsa hemen tamamlama. |
|
What-If |
“Ya şöyle olursa?” diye soruyorsun. |
Forklift yolu göremezse çarpar. |
Ayna ve açık yol düzenlemesi. |
|
FMEA |
Hataları listeliyor ve puanlıyorsun. |
Fren arızası: Çok kötü + Orta olasılık + Zor fark edilir = Riskli |
Düzenli fren kontrolü. |
Tablo 1: Risk analizi metotlarının sınıflandırılması
Risk Matrisi
Yukarıdaki metotlar kullanılarak ortaya çıkan bir tablodur. Riskin puanı, olasılık ve etkinin çarpılmasıyla bulunur [6].
RİSK PUANI = OLASILIK × ETKİ
Aşağıda 5 × 5 matrisinde iki değişkenin analiz edildiği bir risk matrisi verilmiştir. İki değişken vardır: Riskin gerçekleşme olasılığı ve gerçekleştikten sonra yapacağı etki. Örneğin, iyi bakım yapılmamış bir arabada frenlerin tutmama olasılığı 3 olsun. Fren kaynaklı olarak gerçekleşen kazadan aldığımız zarar 4 olsun. Bu senaryoda alınan risk puanı 3 × 4 = 12 olur.
Görsel 1: Risk Matrisi [1].
Metotların birkaç tanesinden yüzeysel olarak bahsettik ama risk hesaplamasında daha fazla ve detaylı yöntem kullanılır.
Sonuç
İstatistik bilimi, risklerin doğru algılanmasına yardımcı olur. Uçak kazası haberleri insanlar tarafından korkutucu algılansa bile dünyada her gün binlerce uçak, güvenli bir şekilde gideceği yere ulaşıyor. Bu olasılıkla düşünmek, daha gerçekçi bir bakış açısı kazanmamıza yardımcı olacaktır. Ancak, hepimiz birer insan olduğumuz için algı psikolojisinden etkilenmemiz normaldir. Düşük olasılığa sahip durumları abartabilir, yüksek olasılığa sahip durumları ciddiye almayabiliriz. Bu noktada istatistiksel düşünebilmek, daha mantıklı kararlar almamızı sağlayacaktır.
Kaynakça
[1] Ersöz, C., Budak, N., Öztürk, İ., Öz, B. (2019). Araç Kullanırken Müzik Dinlemek, Sürücü Dürtüselliği, Trafik Ortamının Risk Seviyesi ile Sürücü Davranışları ve Risk Algısı Arasındaki İlişki. Trafik Ve Ulaşım Araştırmaları Dergisi, 2(1), 30-50
[2] ŞAHİN, A. U. EVALUATION OF DISASTER RISK PERCEPTION IN TURKEY: WHY WE DON’T ACT? TÜRKİYE’DE AFET RİSK ALGISI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: NEDEN HAREKETE GEÇMİYORUZ?.
[3]Özer, L., & Gülpınar, S. (2005). Hizmet sektöründe tüketicilerin algıladıkları riskler: hava yolları sektöründe bir araştırma. Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, (1), 49-63.
[4]Yavuz, C. I. (2006). Risk-Risk Değerlendirmesi ve Risk Algılama. Hacettepe Üniversitesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Meslek Hastalıkları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Hisam Hekim Modüler Eğitim Programı İş Sağlığı ve Güvenliğinde Güncel/Özel Konular.
[5]Karadeniz Teknik Üniversitesi, RİSK DEĞERLENDİRME STANDARTLARI Standart 6: Risklerin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi.
Alınma tarihi: 28.06.2025
[6] Ondokuz Mayıs Üniversitesi, DHF_301_D-8 Risk Analizi ve Örnek Uygulamaları.
Alınma tarihi: 28.05.2025
Görsel Kaynaklar
[1] https://ishayativedenetim.com/wp-content/uploads/2021/01/fatih-ozdemiroglu-risk-matirisi-ornek.png
Alınma tarihi: 28.05.2025 Saat: 19.45
Denetleyen: Raziye Demir
