Addison hastalığının adı -diğer bir deyişle kronik adrenokortikal yetmezlik veya birincil adrenal yetmezlik durumun özelliklerini ilk kez tanımlayan ve tüberkülozdan kaynaklandığını belirten İngiliz Doktor Thomas Addison’dan gelmektedir [1,2]. Günümüzde tüberküloz hala hastalığın nedenlerinden biridir. Ayrıca hastalığın daha nadir nedenleri arasında mantar veya viral enfeksiyonlar, kanserin vücudun farklı bölgesinden adrenal bezlere yayılması, adrenal kanama gibi etmenler gösterilmektedir fakat çoğunlukla böbrek üstü bezlerin (adrenal bez) dış tabakasının en az %90’ının tahrip edilmesiyle sonuçlanan nadir hastalık olarak tanımlanmaktadır. Adrenal yetmezlik iki alt grupta sınıflandırılmaktadır [3];
Birincil adrenal yetmezlik (Addison Hastalığı), adrenal kortekse doğrudan zarar vermekte ve hem kortizol hem de aldosteron eksikliğine neden olmaktadır. Etmenler:
- Otoimmün, bağışıklık sisteminin kendi dokularına zarar vermesi olarak tanımlanmaktadır. Birçok endokrin organının yanı sıra endokrin olmayan organları da etkileyen Poliglandüler otoimmün sendromların (Tip 1 ve Tip 2) bileşeni olabilir [5].
- Enfeksiyonlar grubuna sepsis, tüberküloz, mantar enfeksiyonları, sitomegalovirüs, histoplazmoz dahil olmaktadır [3]. Ek olarak HIV enfeksiyonunun adrenal yetmezliğe neden olduğu bilinmektedir [6].
- Adrenal Kanama, adrenal bezlere bağlanan kan damarlarından kaynaklanan akut kan kaybı olarak tanımlanmaktadır. Geçici veya kalıcı adrenal yetmezliğe sebep olmaktadır [7].
- İlaçlar grubuna ortizol sentezini engelleyerek adrenal yetmezliğe sebep olan ilaçlar arasında; enzimleri inhibe eden Ketokonazol ve kortizol ve aldosteron sentezi için gerekli olan 11β-hidroksilaz enzimini inhibe eden Etomidat bulunmaktadır [3,8].
- Diğer nedenler arasında adrenal infiltrasyon ve sarkoidoz, lenfoma, adrenal lökodistrofi gibi genetik etmenler bulunmaktadır [3].
İkincil Adrenal Yetmezlik, yaygın olarak ACTH hormonu sentezinin baskılanması ve glukokortikoid üretiminin azalması ile sonuçlanmaktadır. Birincil yetersizliğe nispeten daha yaygındır. Sadece kortizol eksikliğine neden olmaktadır [3].
Görülme Sıklığı
Nüfus başına yılda 0.6/100.000 olmakla birlikte belirli bir zamanda bu sayı 100.000’de 4 ila 11 kişi arasında değişmektedir. Yetişkinlerde en yaygın yaşlar 30 ila 50 arasındadır ve kadınlarda daha sık görülmektedir [3]
Semptomlar
Addison hastalığının belirtileri spesifik değildir ve yavaş yavaş ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle teşhisinde gecikmelere neden olmaktadır. Enfeksiyon, travma, ameliyat veya ishal gibi etmenler tetikleyici olabilmektedir[3]. Çoğu vakada semptomlar ileri seviyelere ulaşmaktadır ve akut adrenal yetmezlik (adrenal kriz) ile sonuçlanmaktadır. Adrenal kriz, intravenöz salin solüsyonu ve glukokortikoidlerle tedavi edilmediği sürece hasta şoka girebilir ve ölebilir [9]. Bunun dışında ACTH ve MSH hiperpigmentasyona neden olmaktadır ve genellikle tüm hastalarda özellikle en çok güneşe maruz kalan bölgelerde görülmektedir. Hiperpigmentasyon palmar (avuç içi) kırışıklıkları, dişeti mukozası, dudaklar, dirsekler, meme uçları ve tırnak yatağında daha belirgindir. Ayrıca kadın hastaların koltuk altı ve kasık kıllarında azalma görülmektedir [3].
Teşhis
Addison hastalığına sahip kişilerde aldosteron ve kortizol eksikliği vardır ve kan testinde serum sodyum konsantrasyonları (hiponatremi) azalmış ve serum potasyum konsantrasyonları (hiperkalemi) artmış olarak görünmektedir [2].
- ACTH stimülasyon testi, kandaki kortizol miktarını ölçmektedir. Ayrıca ACTH hormonunun, CRH (hipofizden ACTH salınımını uyarmaktadır.) stimülasyonuna verdiği tepki sayesinde birincil ve ikincil adrenal yetmezlik sınıflandırılması yapılmaktadır. Yüksek ACTH seviyesi birincil yetmezliğin sonucudur[3]. Test esnasında adrenokortikohormon (ACTH) enjekte edilerek kortizol üretimi uyarılmaktadır. Yeterli kortizol üretimi sağlanmadığı takdirde adrenal bezlerin hasar gördüğü ve düzgün çalışmadığı sonucu çıkarılmaktadır [1]. Tek bir kortizol serum testi yeterli değildir.
- Aldosteron ve renin seviyesi, kan basıncını düzenleyen ve böbrek tarafından salgılanan enzimdir [10]. Mineralokortikoid eksikliğinin olup olmadığını belirlemek için serum renin ve aldosteron seviyeleri ölçülmelidir. Bilindiği üzere birincil yetmezlikte hem kortizol hem de aldosteron eksiktir. Ayrıca belirgin şekilde artmış renin seviyesi gözlemlenmektedir [3].
- İnsülin kaynaklı hipoglisemi testi, semptomların hipofiz bezinden kaynaklanıp kaynaklanmadığını belirlemek için uygulanmaktadır. Hızlı etkili insülin enjeksiyonundan önce ve sonra glikoz seviyesi ölçülmektedir ve glikoz seviyesinde düşüşe, kortizol seviyesinde ise artışa yol açmalıdır [1].
- BT taraması, böbreküstü bezlerinin boyutunu kontrol ederek kireçlenme veya kanama gibi hastalığın nedenini belirlemede kullanılmaktadır [1,3].
Tedavi
Adrenal kriz ciddi bir endokrin krizdir ve acil olarak teşhis ve tedavisi yapılmalıdır. Aksi takdirde ölüme sebep olabilmektedir. Hormon tedavisi, hastalığın semptomlarını kontrol etmek için kortizol hormonunun hidrokortizon ile, aldosteronun ise fludrokortizon ilacı ile değiştirilerek uygulanmasıdır [3]. Dozların seviyesi tedavi aşamasına ve bireyin yaşına bağlı olarak değişmektedir [1]. Ayrıca ameliyat ve enfeksiyon gibi stresli durumlarda glukokortikoid salınımı artmamaktadır bu nedenle adrenal krizi önlemek için dozlar artırılabilmektedir[3]. Bazı vakalarda mineralokortikoid yerine tuz tabletleri verilmektedir [2]. Bu yöntemlere ek olarak bazı vakalarda testosteron veya androstenedion hormonu gibi androjen replasman (yerine koyma) tedavisi uygulanmakta ve bireylerde ruh hali, yorgunluk ve psikolojik durumların iyileştiği gözlemlenmektedir [1].
Kaynaklar:
- New MI. Rare Disease Database Addisons Disease. NORD. https://rarediseases.org/rare-diseases/addisons-disease/. Accessed February 19, 2021.
- Rogers K. Addison disease. Britannica. https://www.britannica.com/science/Addison-disease. Accessed February 19, 2021.
- Waseem. SMBSQRM. Addison Disease. ncbi.nlm.nih.gov. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK441994/. Accessed February 19, 2021.
- Autoimmune Diseases. National Institute of Environmental Health Sciences. https://www.niehs.nih.gov/health/topics/conditions/autoimmune/index.cfm. Accessed February 21, 2021.
- Manuela Dittmar GJK. Polyglandular Autoimmune Syndromes: Immunogenetics and Long-Term Follow-Up. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism. doi:https://doi.org/10.1210/jc.2002-021845
- M S Eledrisi ACV. Adrenal insufficiency in HIV infection: a review and recommendations. National Library of Medicine. doi:https://doi.org/10.1097/00000441-200102000-00005
- Sharman. KTMT. Adrenal Hemorrhage. ncbi.nlm.nih.gov. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK555911/. Accessed February 22, 2021.
- C.White P. Chapter 3D – Steroid 11β-Hydroxylase Deficiency and Related Disorders. ScienceDirect. doi:https://doi.org/10.1016/B978-0-12-416006-4.00006-5
- Jeong. GEFAJM. Adrenal Crisis. ncbi.nlm.nih.gov. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499968/. Accessed February 24, 2021.
- Encyclopaedia TE of. Renin. Britannica. https://www.britannica.com/science/renin. Accessed March 2, 2021.
Denetleyen: Eylül ASLAN
