Lyon hipotezi, sadece memelilerdeki X kromozomunun inaktivasyonunu açıklayan genetik bir teoridir. 1960’lı yılların başında Mary Lyon, Liane Russell ve Ernest Beutler tarafından öne sürülmüş bir hipotezdir. Hipotezin temelinde, iki X kromozomundan birinin rastgele inaktivasyonu yatmaktadır. Bu yüzden yalnızca dişi memelilerin genetik düzeninin nasıl etkilendiğini anlamamıza yardımcı olur. Yalnızca X kromozomunun etkilenmesi kadınlarda görülen kromozomal hastalıkların araştırılması, incelenmesi ve sonuçlandırılması hakkında muazzam bilgiler verir [1].
Sadece dişi memelilerde görülmesinin sebebi, dişi memelilerde iki X kromozomu bulunurken (XX) erkeklerde bir X ve bir Y kromozomu (XY) bulunmasıdır. Bu farklılık genetik eşitsizlikler yaratır. Bu eşitsizliğin problem olmamasını sağlamak amacıyla kadınlarda bulunan bir X kromozomu aktif kalırken diğeri inaktive edilir. Lyon hipotezine göre inaktive edilen kromozom rastgele seçilir. Rastgele seçilen kromozom, hücre çekirdeğinde bir yapı oluşturur. Bu yapıya barr cisimciği denir ve yoğunlaşmış X kromozomunun inaktif formudur [2].
Lyon hipotezinin önemli sonuçlarından biri genetik çeşitliliğine olan etkisidir. İnaktivasyonu gerçekleşecek olan X kromozomunun, anneden gelen X kromozomu mu yoksa babadan gelen X kromozomu mu olduğu rastgele seçildiği için genetik çeşitlilik artar. Bu artan çeşitliliğe en güzel somut örnek üç renkli dişi kedilerdir. X kromozomunda turuncu renk (O) geni ile siyah renk (B) geni bulunur. Hangi genin inaktivasyonunun sağlanacağı rastgele olduktan sonra bu kedilerde mozaik görüntü meydana gelmiş olur. Bu kedilere üç renkli denmesinin sebebi üçüncü renk olan beyaz renktir. Beyaz renk (W) geni Lyon hipotezinin kapsamına girmez.
Görsel I: Turuncu, siyah ve beyaz renk genlerinin rastgele mozaik görüntü oluşturduğu Lyon hipotezini destekleyen kedi görseli.
Hipotezin önemli diğer sonucu ise X kromozomuna bağlı genetik hastalıkların meydana gelişini etkilemesidir. Dişi bireylerde bir X kromozomu sağlıklı, diğer X kromozomu hastalıklı olabilir. X inaktivasyonu sayesinde hastalıklı gen inaktif edilirse hastalık yok edilebilir ya da X inaktivasyonu yüzünden sağlıklı gen inaktif edilir ve hastalığın belirtileri ortaya çıkabilir. Bu durum X kromozomuna bağlı hastalıkların belirginleşmesi, hafifleştirilmesi veya yok olmasıyla sonuçlanabilir. Her bir sonuç için verilecek somut örnekler ise şunlardır:
- Belirginleşen hastalık: Hemofili, X inaktivasyonunun hastalık taşıyan X kromozomunun aktif olmasına yol açması nedeniyle daha belirgin hale gelir.
- Hafifleşen hastalık: Renk körlüğü, sağlıklı X’in aktif olması durumunda belirtileri hafifleyebilir.
- Yok olan hastalık: Duchenne musküler distrofis, sağlıklı X kromozomunun aktif olmasına bağlı olarak hastalık belirtileri kaybolabilir.
Sonuç olarak, Lyon hipotezi, X kromozomunun inaktivasyonunun çalışma prensibinin anlaşılır olmasını sağlayan genetik bir teoridir. Dişi bireylerde görülmesinin sebebi birden fazla X kromozomunun olması ve genetik materyalin dengesizliğini ortadan kaldırmaktır. Dengesizliği kaldırırken genetik çeşitliliğe ve X kromozomuna bağlı hastalıklara etki eder [3].
Kaynakça
1) “Klug, W. S., Cummings, M. R., Spencer, C. A., Palladino, M. A., & Ward, S.M. (2019) Concepts of Genetics (12th Edition), Pearson.”
2) B. GÜNAŞTI, “X Kromozomu İnaktivasyonu ve İnaktivasyondan Kaçış,” Arşiv Kaynak Tarama Dergisi, vol. 32, no. 3, pp. 180–187, Sep. 2023, doi: 10.17827/aktd.1319050.
3) Eroğlu, A. (2016). Türkiye’de X Kromozomuna Bağlı 12 STR Lokusunun Genetik Analizi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Görsel Kaynaklar
1) Courtesy Stephanie A. Chalmers, DVM, Diplomate ACVD, CVH, Holistic Animal Care, The Vomiting Scaredy-Cat, The Academy of Veterinary Homeopathy, accessed: 08.03.2025
