Işıkları Kapatın!

Gece yatmadan önce hava almak için dışarı çıktığınızda başınızı kaldırıp şöyle bir gökyüzüne baktığınca ne görüyorsunuz? Eğer ışık kirliliğinin nispeten az olduğu, şehir ışıklarından uzakta bir yerlerdeyseniz birbirinden farklı şekilleriyle takım yıldızlarını, eğer yaz aylarındaysanız tüm ihtişamıyla güney ufku boyunca uzanan Samanyolu’nu hatta şanslıysanız birkaç meteor bile görebilirsiniz. Ancak büyük şehirlerde yaşamakta olan birçok insan ne yazık ki Samanyolu’nu çıplak gözle görebileceğini dahi bilmiyor. Yapay ışığın uygunsuz veya aşırı kullanımı ışık kirliliği olarak tanımlanmaktadır2. Modern dünyanın beraberinde getirdiği bu sorun, varoluşundan beri Güneş ışığının doğal ritmine uyum sağlayarak evrimleşen tüm canlıların biyolojik dengesini olumsuz olarak etkilemektedir. Işık kirliliği insanlara, bitkilere ve hayvanlara zarar vermenin yanı sıra astronomi gözlemlerini de olumsuz olarak etkilemektedir4.

Görsel 1: Bortle Ölçeği. Bu ölçek belli bir bölgedeki ışık kirliliği miktarını belirlemeyi sağlar. Bu ölçek sistemine göre gökyüzünün karanlık derecesini gösteren 1’den 9’a kadar bir sınıflama yapılır. Mükemmel karanlık bir bölge Bortle 1 sınıfındadır.

Her çeşit etkisiz aydınlatma bir tür ışık kirliliğidir6. Işık kirliliğinin başlıca bileşenleri ise aşağıdaki gibi sıralanabilir2:

  • Parlama: Görsel açıdan rahatsızlığa neden olan aşırı miktardaki parlama.
  • Gökyüzü Parlaması: Yerleşim bölgelerinde ufka yakın bölgelerde görülen aşırı parlama.
  • Işık İhlali: Doğru yönlendirilmediği için amaçlanmayan veya gerekmeyen bölgeye düşen ışık.
  • Dağınıklık: Aşırı parlak ve her yönde saçıldığı için kafa karıştırıcı ışık kaynakları.

Yol, cadde ve sokak aydınlatmaları, park ve bahçe aydınlatmaları, reklam panoları, ışıklı tabelalar, turistik tesislerin/binaların dış aydınlatmaları ve evlerden/binalardan taşan aydınlatmalar gibi birçok kaynak ışık kirliliğine neden olmaktadır6.

Işık Kirliliğinin Etkileri

Işık kirliğinin ekonomik, ekolojik ve astronomik olarak çeşitli etkileri söz konusudur. Doğru organize edilmemiş, doğru yönlendirilmemiş, aşırı miktarda kullanılan aydınlatmalar aslında boşa giden enerji demektir. Gökyüzünde öylece yayılıp giden, kimseye faydası olmayan ışık büyük miktarda enerji kaybına neden olmaktadır6. Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği (IDA) tarafından yapılmış bir çalışmaya göre, sadece Amerika’da dış aydınlatmalarda kullanılan ışığın %30’u boşa gitmekte. Boşa giden bu enerji 3,3 milyar dolara mal olurken aynı zamanda yılda ortalama 21 tonluk karbondioksit salınımına da neden olmakta. Bu karbondioksit salınımın dengelenmesi için ise yılda 875 milyon ağaç dikilmesi gerektiği belirlenmiştir3. Türkiye’de ise Sağlıklı Kentler Birliği tarafından yapılan bir çalışmada 2012’de Eskişehir’de ve 2017’de Bursa Nilüfer’de gök parlaklığı ölçümleri yapılmış. Ölçüm sonuçlarına göre, Eskişehir’de ışık kirliliği ile boşa giden ışığın maliyeti yılda yaklaşık olarak 3,7 milyon TL iken Bursa’da bu enerji kaybının maliyeti 1,75 milyon TL olarak belirlenmiştir. Türkiye geneline uyarlanacak olursa bu yaklaşık olarak yılda 400 milyon TL kayıp anlamına gelmektedir7.

Işık kirliliğinin bitkiler, hayvanlar ve insanlar üzerinde oluşturduğu etkiler ise ekolojik etkilerdir. Türler arası etkileşimleri olumsuz yönde etkileyen ışık kirliliği ekolojik ışık kirliliği olarak da ifade edilir. Ekolojik ışık kirliliği, karasal ve sucul ekosistemlerde doğal ışık rejimlerini değiştiren bir tür ışık kirliliğini ifade etmek için kullanılır 5. Bu tür ışık kirliliği özellikle gece yaşayan yaban hayatı için ciddi bir tehdit unsuru olup bitki ve hayvan fizyolojisini olumsuz yönde etkilemektedir7. Başta insanlar olmak üzere birçok tür, sirkadiyen ritimler olarak adlandırılan doğal vücut döngülerine sahiptir ve aydınlık ve karanlık tarafından düzenlenen melatonin üretimi sağlık açısından oldukça önemlidir. İnsanların uyku süresi boyunca ışığa maruz kalmaları durumunda melatonin üretimi baskılanabilir ve bunun sonucunda uyku bozuklukları, artan baş ağrıları, stres ve kaygı bozukluğu gibi sağlık sorunları ortaya çıkabilir1.

Esas olarak gökyüzü parlaması nedeniyle gök cisimlerini gözlemleme yeteneğinin kaybolması ile karakterize edilen ışık kirliliği ise astronomik ışık kirliliği olarak tanımlanır. Gökyüzü parlamasının doğal olan beş kaynağı vardır: Ay ve Dünya’dan yansıyan Güneş ışığı, üst atmosferdeki zayıf hava parlaması, gezegenler arası tozdan yansıyan Güneş ışığı (Zodyak ışığı), atmosfere saçılan yıldız ışığı ve soluk, çözülmemiş yıldızlardan ve nebulalardan gelen arka plan ışığı. Astronomik gözlemler tamamen ışığa dayalıdır ve gözlem için olumsuz etki yaratan her türlü ışık gürültü kaynağıdır. Yapay aydınlatmalar gökyüzü parlamasının artmasına neden olur. Sokak aydınlatmaları tarafından doğrudan gökyüzüne yayılan veya zeminden yansıyan ışık atmosferdeki gaz ve toz molekülleri tarafından saçılarak yoğun parlak bir arka plan oluşturur. Bu arka plan gökcisimlerinden gelen ışığın algılanmasını zorlaştırmaktadır5.

Görsel 2: Gökyüzü parlaması, özellikle sokak aydınlatmalarından yayılan ışığın doğru yönlendirilmemiş olması nedeniyle daha çok ufka yakın gökyüzü bölgesinde oluşan aşırı parlamadır.

Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği (IDA) tarafından belirlenen “Uluslararası Karanlık Gökyüzü Parkı (UKGP)” kavramı ile şehirden uzağa gitmeden insanlara, geceleri yalnızca gökyüzünün doğal ışıltısını seyredebilme fırsatı sağlanmakta. Pek çok ülkede UKGP’ler vatandaşların kullanımına açık olarak sunulmuştur. Ülkemizde henüz Karanlık Gökyüzü Parkı (KGP) olarak tanımlanmış bir yer bulunmamakta ancak aday olarak çok sayıda yer bulunmaktadır. Aday olarak belirlenen yerlerden bazıları Bursa Mustafakemalpaşa ilçesine bağlı Tırnova köyü, Isparta Yenişarbademli Melikler yaylası ve İnegöl’de bulunan Başalan yaylasıdır7.

Artan dünya nüfusu, artan şehirleşme ve teknolojideki ilerlemelerle beraber ışık kirliliği dünya çapında artmaya devam edecek gibi duruyor. Ülkemizde, birçok ülkede olduğu gibi ışık kirliliğini önlemeye yönelik olarak yasal önlemler alınmaya çalışılsa da henüz çıkarılmış bir yasa bulunmamaktadır.  Işık kirliliğinin önlenmesinde dış aydınlatmalardan sorumlu devlet kurumlarından özel mülkiyet alanlarında dış aydınlatma kullanan her bireye görev düşmektedir. Bu amaçla, kullanılan ışığın gökyüzüne saçılması yenine doğru yönlendirerek gerekli alanın aydınlatılması, birim enerji başına daha çok ışık veren kaynakların kullanılması, zamanlayıcılar kullanarak gereksiz ışıkların kapatılması gibi basit ilkeler uygulanmalıdır7.

Kaynaklar:

  1. Globe at Night (?), What is Light Pollution? Alınma Tarihi: 23/09/2022 https://www.globeatnight.org/light-pollution.php
  2. IDA (2016), Light Pollution, Alınma Tarihi: 21/09/2022 https://www.darksky.org/light-pollution/
  3. IDA (?), Light Pollution Wastes Energy and Money, Alınma Tarihi: 21/09/2021 https://www.darksky.org/light-pollution/energy-waste/
  4. com (2020), Işık Kirliliğinin en Önemli Nedeni Sokak Lambaları Değil, Alınma Tarihi: 21/09/2022 https://www.kozmikanafor.com/isik-kirliliginin-en-onemli-nedeni-sokak-lambalari-degil/
  5. Teikari, P. (2007), Light Pollution: Definition, legislation, measurement, modeling and environmental effects, Alınma Tarihi: 23/09/2022 https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.726.6031&rep=rep1&type=pdf
  6. TUG (?), Işık Kirliliği ve Enerji Tasarrufu, Alınma Tarihi: 23/09/2022 https://tug.tubitak.gov.tr/sites/images/tug/isik_kirliligi.html
  7. Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği (2021), Işık Kirliliği ve Karanlık Gökyüzü Parkları, Alınma Tarihi: 23/09/2022 https://www.skb.gov.tr/isik-kirliligi-ve-karanlik-gokyuzu-parklari-s38210k/

Görsel Kaynaklar:

  1. STELLERIUM LABS (?), Admist Light Pollution: Experience the Night Sky through Stellarium, Alınma Tarihi: 27/09/2022 https://www.stellarium-labs.com/blog/light-pollution/
  2. NSO (2022), Light Pollution, Alınma Tarihi: 27/09/2022 https://www.schoolsobservatory.org/learn/astro/nightsky/ukstargazing/lightpollution

Denetleyen: Ranya DEMİR

Yorum bırakın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir