Dinozorların tekrar Dünya’mızda hüküm sürdüğü Jurassic Park filmi genomik açıdan oldukça akla yatkın görünse de 65 milyon yıl öncesinde yaşamış bir türün genetik materyalinin yok olmama olasılığı çok düşüktür. Fakat bazı türler yakın zamanda yok olmuşlardır. Peki soyu tükenmiş bir canlıyı yaşama döndürmek etik midir? Mali ve siyasi olarak mümkün müdür? Ve bunu yapmanın en iyi yöntemi nedir?

Günümüz şartlarında “soy döndürme” için üç temel yönteme sahibiz. Bunlardan en bilineni klonlamadır. Klonlama teknik olarak, genetik açıdan ebeveyni ile özdeş olan yavrular üretmektir ve bu yöntem yakın zamanda yok olan canlılar için olasıdır1. Pirene dağkeçisinin nesli 2000 yılında tükenmiştir1. Bilim insanları son canlı örnekten bir deri numunesini elde edip, çekirdekleri, evcil bir keçinin yumurta hücresine aktardılar. Embriyolardan sadece bir tanesi doğmuş ve kısa bir süre sonra akciğer yetmezliğinden ölmüştür1. Bir diğer örnek ise 1936 yılında nesli tükenen Avustralya, Tazmanya ve Yeni Gine’de göçebe yaşayan Tilasin, bilinen adıyla Tazmanya kaplanıdır. Paleontolog Micheal Archer’e göre, tilasin türü yakın zamanda yok olduğu için, hala yeterli genetik materyal sağlayabilir. Archer ve ekibi, 2000’lerin başında müze koleksiyonunda bulunan tilasinlerden diş, deri ve kurutulmuş dokulardan DNA örnekleri almayı başardılar. Fakat başlıca görevleri bu parçaları tilasinin genomunda birleştirmektir. Şayet bunu başarırsalar başka bir sorun da yaşayabilecek yavru yaratmaktır. Bu noktada Archer’in bir teoriye sahip; laboratuvarda üretilmiş tilasin hücresinin çekirdeğini çıkarıp, çekirdeği alınmış Tazmanya canavarı hücresine nakletmektir2. Bu metot “somatik hücre çekirdek nakli” olarak adlandırılmaktadır1. Daha sonra elde edilen embriyo Tazmanya canavarının uterusuna yerleştirilir ve büyük ihtimalle tilasin doğumuyla tamamlanır2.
“Ters mühendislik” ise, soyu tükenmiş bir türün yaşayan yakın akrabalarından birinin genomunu değiştirerek hayata döndürülmesini amaçlayan bir diğer çalışmadır2. Bazı kuşbilimciler ve genetikçiler yolcu güvercinini, en yakın akrabası, bant-kuyruklu güvercin sayesinde ‘tersten diriltmeyi’ planlar. Yolcu güvercini eti ucuz olduğundan toplu avlanmalara maruz kalarak 20. yüzyılda soyu tükenmiştir.3 Martha adındaki en son üyesi 1914 yılında Cincinnati Hayvanat Bahçesi’nde ölmüştür. DNA Direct yöneticisi Ryan Phelan ve genetikçi George Church’ın hedefi Harvard’da, yolcu güvercinin çıkarılan DNA’sını kullanarak eski DNA’yı elde etmektir, daha sonra tüm genomu ortaya çıkararak tüm kuşu tekrar bir araya getirmektir. Burada önemli nokta ise bant kuyruklu güvercinin, yolcu güvercinden genetik olarak hangi noktalardan ayrıldığını saptamak ve değiştirmektir. Eğer başarılı olunursa yolcu güvercinini yeniden görmek mümkün görünüyor.3
Son yöntem ise Henri Kerkdijk-Otten’ın, evcil sığırların seçici üremesiyle soyu tükenmiş olan Avrupa Bizonu’nu genomik ve anatomik açıdan kademeli olarak geri getirmek olan tersine üremedir. Kerkdijk-Otten, Portekiz ve Romanya gibi birçok ülkeden, oluşabilecek varyasyonları azaltmak için, özellikle Avrupa Bizonu’na olabildiğince yakın sığır ırklarını seçerek melezleme yapacaklarını ifade etmektedir. Son aşamada meydana gelen canlıların DNA’ları, Avrupa Bizonu DNA’sı ile karşılaştırılabilir2,4.
Bu çalışmalar pratikte tam olarak uygulanmasa da Mike Archer önderliğindeki bilim insanları, 1980’lerde nesli tükenmiş Platypus kurbağasının DNA’sını yakın bir cinsin yumurtasına naklederek embriyolar meydana getirdi fakat embriyolar iribaşa dönüştürülememiştir5.
Peki tüm bunlar gerçekleşirse oluşabilecek sorunlar nelerdir? Connecticut Üniversitesi biyoteknoloji profesörü Xiuchun Cindy Tian’a göre bu tür çalışmalara fazlasıyla ekonomik desteğin sağlanması gerektiğinden dolayı mali ve siyasi engellerle karşı karşıya olduğunu ve sonraki aşamada bu hayvanların yiyecek amaçlı olabileceğini söylemektedir. Diğer sorun ise bu vahşi hayvanları doğaya bıraktığımızda popülasyondaki olası değişimlerdir. Her ne kadar birçok sorunla karşı karşıya kalınsa da çalışmalar umut vericidir6.
Kaynaklar:
- Skwarecki B. From Chromosomes and the Double Helix to Cloning and DNA Tests, Everything You Need to Know about Genes. In: Genetik 101. ; 2019:210-213.
- SWITEK B. How to Resurrect Lost Species. National Geographic. https://www.nationalgeographic.com/news/2013/3/130310-extinct-species-cloning-deextinction-genetics-science/. Accessed April 18, 2020.
- Brand S. dawn of de-extinction. TED. https://www.ted.com/talks/stewart_brand_the_dawn_of_de_extinction_are_you_ready/transcript?language=tr. Accessed April 25, 2020.
- Faris S. Breeding Ancient Cattle Back from Extinction. Time. 2010.
- Phillips N. Extinct frog set to spawn again. The Age. 2013.
- Ro C. Animal cloning is becoming more common – and cloning extinct species could be on the horizon. Could parks and zoos for these creatures be round the corner? BBC Future. https://www.bbc.com/future/article/20180328-the-increasingly-realistic-prospect-of-extinct-animal-zoos. Accessed April 27, 2020.
Görsel Kaynak: https://thenewdaily.com.au/life/science/2020/08/19/tasmanian-tiger-thylacine/
Denetleyen: İrem Öğütücü